Fotouczulenia i reakcje fototoksyczne – jak wygląda alergia na słońce?

Ekspozycja na światło słoneczne, które w małych dawkach jest absolutnie niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania ludzkiego organizmu, w zbyt dużych dawkach może wywołać również szereg niepożądanych zmian skórnych (fotodermatoz). Fotouczulenia oraz odczyny fototoksyczne to typy skórnej reakcji fotonadwrażliwości na promieniowanie ultrafioletowe, jednak przyczyny ich występowania, mechanizm działania oraz długofalowe skutki każdej z nich różnią się między sobą. Mogą one wpływać nie tylko na komfort codziennego funkcjonowania i związane z nim dobre samopoczucie, lecz także na zdrowie i estetykę wyglądu zewnętrznego. Obydwie reakcje zachodzą z udziałem promieni UV, więc uczulenie na słońce najczęściej występuje w sezonie letnim lub podczas wycieczek do ciepłych krajów, jednak może się pojawić na skutek korzystania z lamp solarnych czy zabiegów kosmetycznych. W tym artykule omówimy, co to jest fotouczulenie i fototoksyczność, czym różnią się między sobą i co może do nich prowadzić oraz poradzimy, co zrobić, gdy pojawia się alergia na słońce.

Coraz dłuższe, cieplejsze i jaśniejsze dni zachęcają do wyjścia z domu i aktywności (lub, jak kto woli, błogiego lenistwa) na świeżym powietrzu. Wystawiając się na przyjemny blask letniego słońca, nie zawsze zdajemy sobie sprawę, że jego promienie (oprócz poparzeń) mogą spowodować także wiele innych, niepożądanych i nieprzyjemnych zmian na skórze. Większość z nich wywołana jest połączeniem ekspozycji na światło słoneczne i fotouczulających składników, zawartych w naszych perfumach i kosmetykach oraz pożywieniu, suplementach diety i lekach (odczyny fototoksyczne). Czasem jednak sam fakt przebywania na słońcu prowadzi do pojawienia się odczynu alergicznego w postaci wysypki skórnej, zwanego polimorficzną osutką świetlną (PLME). Fotodermatoza, popularnie zwana „alergią na słońce”, dotyczy właśnie tego konkretnego problemu.

Alergia na słońce, czyli polimorficzna osutka świetlna (PLME)

Polimorficzna osutka świetlna, czyli swędząca, czerwona wysypka, która pojawia się najczęściej na szyi, ramionach i dekolcie to problem, który dotyka około 10% populacji, zwykle osób o jasnej karnacji. Jest odpowiedzią układu immunologicznego na światło słoneczne i najczęściej pojawia się na początku sezonu letniego, gdy skóra jeszcze nie zdążyła przyzwyczaić się do zwiększonej dawki promieniowania. Charakterystyczne zmiany skórne pojawiają się od kilku godzin do kilku dni po kontakcie ze słońcem, a towarzyszący im dokuczliwy świąd jest powodem znacznego dyskomfortu. Najczęściej spotykana postać to gęsto umiejscowione, czerwone grudki i krostki, choć mogą pojawić się także odczyny alergiczne, które wyglądem przypominają rumień lub ślady po ukąszeniu owadów. Wysypka najczęściej znika samoistnie po jednym lub kilku dniach, jednak czasem (zwłaszcza gdy nie ograniczymy kontaktu ze słońcem) może utrzymywać się nawet do kilku tygodni.

Czym jest fotonadwrażliwość?

Jest dość powszechnie spotykanym zjawiskiem i polega na niepożądanej reakcji systemu odpornościowego wywołanej ekspozycją na słońce w połączeniu z czynnikiem zewnętrznym (składniki żywności, leków lub kosmetyków), który uwrażliwia skórę na światło słoneczne. Do pojawienia się fotonadwrażliwości konieczne są:

• promieniowanie ultrafioletowe (najczęściej UVA)
• substancja fotouczulająca
• substancja chemiczna

Promieniowanie aktywuje substancję fotouczulającą (pochodzącą z leków, kosmetyków, etc.), która traktowana jest jako alergen i wywołuje odpowiedź układu odpornościowego. Do substancji fotouwrażliwiających zalicza się związki chemiczne, które mają zdolność absorbowania energii świetlnej i prowokowania w organizmie reakcji toksycznych (tzw. substancje fototoksyczne) lub immunologicznych (tzw. substancje fotouczulające lub fotoalergiczne).  Reakcje występują znacznie częściej niż fotoalergiczne, które uzależnione są od indywidualnych predyspozycji organizmu.

Reakcja fototoksyczna

Pojawia się na skutek interakcji promieniowania słonecznego z czynnikiem fototoksycznym, czyli obecnymi na skórze (kosmetyk, perfumy) lub w organizmie (pożywienie, suplementy diety, leki) substancjami chemicznymi, które mogą pochłaniać energię promieni ultrafioletowych (najczęściej jest to UVB) i przekształcać ją w formę, która jest toksyczna dla komórek skóry (odczyn fototoksyczny). 

Mechanizm reakcji fototoksycznej

Kiedy obecna na skórze lub w organizmie substancja fotouwrażliwiająca zostaje wystawiona na światło UV, przekształca się w aktywną formę, która może wywołać uszkodzenia komórkowe. Powoduje to szybką i gwałtowną reakcję organizmu, symptomami zbliżoną do poparzenia słonecznego, polegająca na pojawieniu się na eksponowanych na działanie promieni słonecznych fragmentach ciała, charakterystycznych dla tej dermatozy symptomów:

• Rumień – na ogół pierwszym i najbardziej widocznym objawem fototoksyczności jest zaczerwienienie skóry.
• Obrzęk - skóra może stać się opuchnięta, co jest reakcją na uszkodzenia komórkowe i toczący się ostry stan zapalny.
• Pieczenie lub ból – dotknięcie obszarów ciała, które były wystawione na słońce, może sprawiać ból lub powodować nieprzyjemne uczucie pieczenia.
• Pęcherze – w przypadku silnego odczynu fototoksycznego na skórze mogą pojawiać się pęcherze, podobnie jak przy poparzeniach. Są one zdecydowanym wskazaniem do pilnej konsultacji z lekarzem.

Substancje fotouwrażliwiające

Do substancji, które mogą powodować odczyny fototoksyczne, należą niektóre leki (np. tetracykliny, sulfonamidy), składniki kosmetyków (np. olejki cytrusowe, pewne zapachy) oraz substancje naturalne (np. psoraleny, znajdujące się w wielu roślinach). Fototoksyczność może wystąpić zarówno po bezpośrednim nałożeniu substancji fotouwrażliwiającej na skórę (w postaci kosmetyku czy perfum), jak i po jej spożyciu, jeśli składniki te zawarte są w pożywieniu, suplemencie diety czy w leku. Zagadnienia związane z fotouczulającym potencjałem powszechnie wykorzystywanych składników szczegółowo opiszemy w kolejnej publikacji. Warto pamiętać, że nie u każdej osoby w jednakowy sposób wywołają one reakcję.

Jak sobie radzić z odczynem fototoksycznym?

Leczenie zwykle polega na łagodzeniu objawów, na przykład poprzez stosowanie chłodzących maści, kremów sterydowych, a przede wszystkim unikanie dalszej ekspozycji na słońce, dopóki skóra się całkowicie nie zregeneruje. Negatywne skutki tej dermatozy stopniowo ustępują po wyeliminowaniu czynnika fotouczulającego, jednak długotrwałe występowanie odczynów fototoksycznych może prowadzić do pojawienia się trudnych do usunięcia przebarwień skórnych. 

Fotoalergia – uczulenie na słońce

Fotoalergia, znana także jako fotouczulenie, to reakcja immunologiczna, w której system odpornościowy reaguje na zmodyfikowaną przez promieniowanie UV formę substancji, która normalnie nie jest alergenem. Fotoalergia jest mniej powszechna niż fototoksyczność, ale może prowadzić do bardziej rozległych i trwających dłużej reakcji skórnych.

Mechanizm reakcji fotoalergicznej

Podstawą zjawiska fotoalergii jest zmiana strukturalna substancji chemicznej pod wpływem promieniowania UV, co prowadzi do powstania nowego związku, który jest postrzegany przez organizm jako obcy. Ten nowo powstały związek inicjuje reakcję immunologiczną, w której uczestniczą komórki odpornościowe, takie jak limfocyty T i makrofagi. Atakują one zmienioną substancję (alergen), co prowadzi do rozwoju ostrej reakcji zapalnej skóry. Objawy fotoalergii zwykle rozwijają się stopniowo i mogą obejmować:

• Wysypkę lub zmiany skórne - często przypominają egzemę i pojawiają się na obszarach skóry wystawionych na działanie słońca. Mogą być też rozsiane po innych obszarach ciała.

• Silny świąd - jest to jedna z charakterystycznych cech fotoalergii, różniąca ją od fototoksyczności, która to reakcja zazwyczaj nie powoduje świądu.

• Zaczerwienienie i obrzęk - podobnie jak w przypadku reakcji alergicznych, może wystąpić zaczerwienienie i obrzęk dotkniętych obszarów.

• Pęcherze i łuszczenie się skóry – w bardziej zaawansowanych przypadkach mogą wystąpić pęcherze, a następnie złuszczanie się skóry.

Substancje wywołujące fotoalergię

Substancje, które mogą wywołać uczulenie na słońce, obejmują niektóre leki (na przykład niektóre antybiotyki, leki przeciwzapalne, antydepresanty), związki chemiczne zawarte w kosmetykach (jak niektóre filtry przeciwsłoneczne, olejki eteryczne) oraz substancje występujące naturalnie w roślinach.

Jak unikać fotodermatoz?

Zdecydowanie najskuteczniejszą strategią jest przestrzeganie „słonecznego bhp” oraz rzetelna wiedza o fotouczulającym potencjale substancji, z którymi często mamy do czynienia na co dzień (omówimy je szczegółowo w kolejnym wpisie).

Poniższe kroki mogą pomóc w zmniejszeniu ryzyka wystąpienia niepożądanych reakcji:

• Ochrona przed słońcem - stosowanie szerokospektralnych kremów przeciwsłonecznych o wysokim współczynniku SPF, noszenie odzieży ochronnej i unikanie słońca w godzinach największego nasłonecznienia (10:00-16:00).
• Unikanie substancji fotouczulających przed wyjściem na słońce, korzystaniem z lamp solarnych lub planowanymi zabiegami z użyciem np. lasera kosmetycznego.

Dlaczego warto znać różnicę między fototoksycznością a fotoalergią?

Chociaż terminy te mogą brzmieć podobnie, opisują one dwie różne reakcje skóry na światło słoneczne. Fototoksyczność, w przeciwieństwie do fotoalergii, nie jest spowodowana reakcją nadwrażliwości immunologicznej, ale bezpośrednim uszkodzeniem komórek skóry przez fotouczulacze po ich aktywacji przez światło. Fototoksyczność pojawia się szybko i ma charakter ostry, przypominając objawy oparzeń słonecznych. Jest to bezpośredni wynik uszkodzenia komórek skóry przez aktywowane przez UV substancje fotouwrażliwiające. Symptomy fototoksyczności, takie jak zaczerwienienie, pieczenie i suchość skóry, zwykle pojawiają się zaraz po naświetleniu skóry i są bardziej przewidywalne. Z drugiej strony, fotoalergia jest wynikiem reakcji immunologicznej, która rozwija się powoli i może trwać dłużej, nawet po ustąpieniu bezpośredniej ekspozycji na słońce. Uczulenia na słońce zdarzają się rzadziej i są bardziej złożone w swojej naturze. Poznanie tych różnic jest ważne zarówno dla właściwej diagnozy i leczenia, ale także dla zapobiegania i minimalizacji długoterminowych skutków dla zdrowia naszej skóry. 

Zapraszamy do dalszej edukacji i świadomego podejścia do korzystania z uroków słonecznych dni!